سبزوار یکی از شهرهای استان خراسان رضوی است که در غرب این استان، در شمال شرق ایران و در فاصله 200 کیلومتری غرب مشهد قرار گرفته‌است. این شهر سابقاً بیهق نام داشته‌است. پس از حمله مغول به ایران به دلیل دلاوری مدافعان فدایی موسوم به سربداران برای مدتی به نام سربداران نیز شناخته می‌شده‌است.

جمعیت سبزوار در سال 1385 برابر با 214?582 نفر بوده‌است که سی امین شهر پرجمعیت کشور به شمار می آید. همچنین سبزواردومین شهر بزرگ و پرجمعیت استان خراسان پیشین و رضوی فعلی پس از مشهد می باشد.^[2]

مشخصات و امکانات

این شهر در گذشته در مسیر راه ابریشم قرار داشت.

این شهر در مسیر راه آهن تهران-مشهد قرار ندارد و نزدیک‌ترین فاصله? این راه‌آهن با سبزوار بیش از 30 کیلومتر است و عملاً این راه‌آهن برای سبزوار بی‌فایده‌است. ولی در سال‌های اخیر دومین فرودگاه سبزوار ساخته شد که در خرداد 1385 این فرودگاه دارای پروازهای بین‌المللی شد.^{[نیاز به ذکر منبع]}

بعضی از کوه‌های اطراف سبزوار و قلاع و همچنین دهات نام شاهنامه‌ای دارند مثل کوه دو یا دیو، قلعه دو یا دیو، بلاش آباد بنام بلاش پادشاه اشکانی.

شهر سبزوار از تهران تقریبا 670 کیلومتر فاصله دارد.

موقعیت جغرافیایی و ویژگی‌های طبیعی

شهرستان سبزوار واقع در غرب استان خراسان رضوی براساس آخرین تقسیمات کشوری این شهرستان دارای پنج بخش به نام‌های مرکزی، روداب، خوشاب، داورزن و ششتمد است. کوه‌های جغتای عامل جدایی دشت جوین از جلگه اصلی سبزوار بوده و در جنوب آن نیز کوه میش قرار دارد. به تعبیر دیگر سبزوار محصور در میان ارتفاعات شمالی و جنوبی است. چهره منطقی شرقی و شمالی این شهرستان کوهستانی و دارای اقلیم معتدل و در قسمت‌های جلگه ای با هوای گرم همراه است. تنها دو رشته رودخانه فصلی به نام (کالشور) در این ناحیه وجود دارد که سیلاب‌های دشت سبزوار را به نمکزارهای کویر هدایت می کند.

پیشینه? تاریخی

به استناد قرائن باستان شناسی، محوطه‌های کهن این ناحیه به صورت زیستگاه‌های وسیع حداقل هزاره سوم پیش از میلاد را دربرمی گیرد و از طرفی نشانگر ارتباط فرهنگی ساکنان آن با اقوام متمدن در ایران مرکزی، سیستان و آسیای میانه است. در دوره تاریخی جوین و سبزوار جزء قلمرو پارتیان بوده و وجود آتشکده آذر بر زین مهر اهمیت تاریخی و مذهبی این منطقه را در دوره ساسانی نشان می دهد. سبزوار که در گذشته بیهق نامیده می شد در دوران اسلامی شاهد حوادث و تهاجمات بی شماری بوده است. ابتدا خسرو گرد مرکز ولایت بیهق بود و از سده‌های میانی این دوره جای خود را به قبصه سبزوار داد. مهمترین رویداد این ولایت حمله غزها در دوره غزنوی و سلجوقی و پس از آن به سال 617 ه.ق یورش سپاهیان مغول به این ناحیه بود تا اینکه بیداد ایلخانان و دست نشاندگان آنها در اواخر سال 736 ه.ق موجب قیام گروهی بنام (سربداران) گردید.

 أثار باستانی<\/h2>

• مسجد جامع سبزوار

مسجد جامع سبزوار با مساحتی حدود چهار هزار متر مربع مشتمل بر ایوان‌های قبله، شمالی، صحن، شبستان و رواق در حاشیه جنوبی خیابان بیهق این شهر واقع است. بنا بر شواهد معماری بخش هایی از این بنا در طول زمان مرمت و بازسازی شده است. در ضلع جنوبی ایوان قبله محراب قرار دارد بر بالای آن کتیبه ای به تاریخ 1292 ه.ق و بر راس این ایوان دو مناره آجری دیده می شود. در طرفین این قسمت شبستان‌های با طاق ضربی بلند همزمان با بنای ایوان جنوبی ایجاد شده است. در دالان سمت شرقی ایوان شمالی مسجد کتیبه هایی به صورت سنگ نوشته از دوران صفویه با تاریخ‌های 979 و 1136 ه.ق درباره مراعات سکنه سبزوار و دستوری از شاه طهماسب صفوی ثبت می باشد. از عمده تزیینات مسجد جامع سبزوار کاشی هفت رنگ و کاشیکاری خشتی است. این بنا ویژگی‌های معماری سده هشتم هجری را نشان می دهد.

• مسجد پامنار

این بنای مذهبی کهن‌ترین مسجد شهر سبزوار است که در ضلع جنوبی خیابان بیهق این شهر قرار دارد. بنای امروزی مسجد با وسعت تقریبی 350 متر مربع مشتمل بر شبستان ستوندار و صحن ضلع جنوبی است که بخش الحاقی به این مسجد محسوب می گردد. شهرت این بنا به پامنار سبب وجود مناره ای مجاور ایوان با ارتفاع بیش از 20 متر است. ساقه این مناره آراسته به تزیینات و کتیبه ای معقلی است که در بخش پایین آن به صورت برجسته دیده می شود. بنا به نوشته متون این مسجد در سال 317 ه.ق به همت (امیر ابوالفضل زیاری) تجدید بنا گردید و در سال 420 ه.ق نیز توسط خواجه امیرک دبیر برای آن مناره ای ساخته شد. براساس مرمت‌ها و بازسازی‌ها در قرون مختلف قدمت این بنا از قرون اولیه اسلامی تا صفویه و معاصر تخمین زده می شود.

• بنای مصلی سبزوار

این بنای آجری واقع در حاشیه جنوبی خیابان مصلی سبزوار واقع شده است و مصلی شهر در قرون گذشته بوده است که جهت برگزاری نمازهای جمعه و اعیاد مورد استفاده قرار می گرفته و مشتمل بر چهار طاقی اصلی (فضای مرکزی)، با گنبدی بر فراز آن و ایوانی بزرگ است. عناصر معماری طرفین ایوان بصورت برج‌های نیم استوانه ای نقش پشتیبان پایه‌های طرفین ایوان و جلوگیری از رانش دیوارهای این قسمت را داشته اند فضای معماری چهار طاقی انتهای ایوان دارای گنبدی بلند است که بوسیله آجرهای خفته- راسته پوشش یافته است. اگر چه برخی از صاحب نظران بنای مصلی را به دوره سربداریه نسبت می دهند اما شیوه ساختمانی آن قابل مقایسه با معماری دوره صفویه است.

• کاروانسرای فرامرزخان (رباط کانون)

این بنا در جبهه غربی میدان کارگر شهر سبزوار قرار دارد. رباط کانون از نوع کاروانسراهای چهار ایوانی است که به استناد وقف نامه موجود در سال 1291 ه.ق توسط حاج فرامرزخان سبزواری جهت استفاده زوار حضرت رضا (ع) در کنار شاهراه خراسان ساخته شده است. ورودی این رباط از بخش جنوبی و از طریق یک هشتی به ایوان جنوبی منتهی می گردد. صحن رباط روباز بوده و علاوه بر چهار ایوان اصلی غرفه هایی نیز مشرف بر صحن ساخته شده است. در انتهای غرفه‌ها حجره هایی تعبیه شده که در پشت اتاق‌های شمالی، شرقی و غربی سالن هایی طویل جهت بارانداز، مال بند یا اصطبل در نظر گرفته شده است و هم اکنون قسمتی از این مکان بعنوان موزه مردم‌شناسی تغییر کاربری یافته است.

• چهارطاقی ریوند

در میان ارتفاعات شمالی روستای ریوند واقع در 30 کیلومتری شمال سبزوار بنای بر جای مانده از یک مجموعه معماری متعلق به دوره ساسانی قرار دارد. براساس شواهد معماری و کاوش‌های باستان‌شناسی این بنا آتشکده ای از دوره ساسانیان است و به احتمال یقین آذر بر زین مهر مشهور می باشد. این پدیده معماری مشتمل بر یک چهارطاقی بوده که ورودی آن از جبهه شرقی ایجاد شده و از آن طریق با تالار پیرامون چهارطاقی مرتبط می شود. در چهار کنج بنا چهار گوشواره جهت استقرار گنبدی بر روی قاعده مربع ساخته شده است. این گوشواره‌ها با کاخ سروستان و قصر شیرین قابل مقایسه می باشند.

• خانه باغ اسکویی

باغ و عمارت موسوم به "اسکویی" در فاصله 4 کیلومتری غرب شهر سبزوار و در روستای "ابارش" واقع است. مجموع مساحت این مکان ده هکتار بوده و عمارت آن در میان باغ ساخته شده است. عمارت مزبور در دو طبقه ایجاد گردیده و مشتمل بر طبقه زیر زمین مشتمل بر هشتی، حوضخانه، آب انبار، مطبخ، بادگیرخانه و … می باشد. طبقه اول از فضاهایی مانند تالار ستوندار شرقی و شمالی، تالار پذیرایی، حجره‌های نشیمن و … تشکیل شده است. از جمله عناصر تزیینی این بنا می توان به آجرکاری‌های نمای بنا، گچبری قسمت‌های سر ستون ها، حوض خانه و نقاشی بر روی گچبری‌های حوضخانه اشاره نمود. قدمت این باغ و عمارت میان آن متعلق به دوره قاجار و مالک آن نیز خاندان اسکویی است.

• مسجد خسرو شیر

این بنا به "منار مسجد" معروف است و در 200 متری روستای خسرو شیر در صد کیلومتری شمال غربی سبزوار واقع گردیده است. آنچه از این مسجد باقی مانده تنها بخشی از ایوان جنوبی آن است که تزیینات گچی و کتیبه‌های پخته و زیبای دیوارهایش از عظمت و اهمیت آن در دوره آبادانی و رونق حکایت می کنند. سبک معماری مسجد از نوع مساجد دو ایوانی است که احتمالاٌ در دوره سلجوقیان احداث شده و در دوره‌های بعدی مرمت و قسمت هایی به آن الحاق شده است.

• مناره خسروگرد

میل خسروگرد از نوع میل راهیابی است که بر سر راه خراسان بزرگ احداث شده است. مناره خسروگرد براساس کتیبه? آن در سال 505 ه.ق بنیان شده و به عنوان نمادی از معماری آن عصر قابل تامل است. تزیینات این بنای تاریخی شامل آجرنمای تراش و قالب زده در اشکال و فرم‌های متعدد و متنوع است.

• بقعه امامزاده یحیی (ع)

این بنا در تقاطع خیابان اسرار و بیهق شهر سبزوار قرار دارد و مشتمل بر فضای داخلی گنبد دار، ایوان و مناره‌ها و دو فضای ارتباطی است. گنبد بقعه با کاشی‌های زیبای فیروزه ای رنگ پوشیده شده و نمای بنا از خیابان بیهق نیز با کاشی‌های بسیار نفیس آراسته شده است. گویا کهن‌ترین بخش بنا گنبد خانه آن است که با پلان مربع و به صورت چهار ایوانی به سبک ویژه معماری سده هشتم و هفتم ساخته شده است. تزیینات نمای بقعه در سال 1380 ه.ق نصب شده و فضای داخلی آن مزین به کاشی، گچ، سنگ و آینه کاری است. این مکان در حال حاضر بعنوان یک زیارتگاه مورد احترام و توجه بوده و مکان تاریخی گردشگری نیز به شمار می آید.

• آرامگاه حاج ملا هادی سبزواری (اسرار)

وی در سال 1212 ه.ق در سبزوار پای به عرصه حیات نهاد و از همان اوایل به فراگیری علوم دینی پرداخت. پس از عزیمت به شهرهای مشهد و اصفهان به مشهد بازگشت و به تدریس حکمت، فقه و تفسیر مشغول شد. مدتی در کرمان متوطن گردید و سپس به زادگاه خود بازگشت و در مدرسه فصیحیه تدریس آغاز نمود. حاج ملا هادی سبزواری متخلص به (اسرار) در سال 1289 ه.ق در سن 77 سالگی دار فانی را وداع گفت. از وی آثار ارزشمندی نظیر منظومه فلسفه، شرح منظومه در منطق، شرح لیالی، حاشیه بر تجرید و … بر جای مانده است. بنای آرامگاه این فیلسوف بزرگ در ضلع جنوبی میدان کارگر شهر سبزوار واقع است. فضای داخلی آرامگاه شامل طرحی چلیپایی شکل بوده که در آن حجره‌ها و اتاق هایی تعبیه گردیده است. تزیینات، ترمیم و استحکام بخشی آرامگاه در اوایل سال 1340 ه.ش توسط انجمن آثار ملی انجام شده است. کاشی کاری‌های رنگارنگ بر زمینه لاجوردی و گنبد فیروزه ای رنگ به بنا جلوه و شکوه خاصی بخشیده است. بنای اولیه آرامگاه کمی پس از وفات حاج ملا هادی سبزواری توسط (میرزا یوسف مستوفی المالک) ساخته شد.

• مقبره خانوادگی و آرامگاه میرزا امین التجار مشهدی

بنای این امارت در دوره قاجار احداث گردید که از نظر معماری با طرح و نقشهای مستطیل شکل مشتمل بر صحن کوچک و دو گنبد با تزئینات رسمی بندی و دو اتاق است این ارامگاه مدفن امین التجار مشهدی از بزرگترین بازرگانان سبزوار در دوره قاجاریه می‌باشد . این بنا در سال 1372 با شماره ثبت 12397 به جمع آثار باستانی سبزوار پیوست .افراد مدفون در این آرامگاه به شرح ذیل می باشند : میرزا محمد صادق امین التجار مشهدی ___ میرزا محمد امینی فرزند میرزا محمد صادق امین التجار ___ حاجیه خانم صغری امینی/علوی/ فرزند میرزا محمد صادق امین التجار ___ سلطان آغا امینی /صبوری/فرزند میرزا محمد صادق امین التجار ___ بیگم آغا علوی /امامی/فرزند میرزا محمد امینی ___ قوام علوی فرزند میرزا محمد امینی ___ بانو حشمت علوی فرزند قوام___ بی بی طوبی امینی فرزند معاون تولیه ___ بانو عذرا کلانتر /علوی/ فرزند نظر علی .

هنرهای سنتی

در شهرستان سبزوار هنرهای سنتی چه بسا به لحاظ تفنن و چه جهت رفع نیازهای روزمره در گذشته رواج کامل داشته و محصولات هنری در بازارهای پر رونق عرضه می شده است اما امروزه از آن خلاقیت‌ها و ابداعات و ابتکارات چندان خبری نیست و در معدود کارگاه ها، گیوه دوزی، نمد مالی، مسگری، سفالگری، خراطی و سبدبافی به گونه ای محدود رواج دارد صرفاٌ برای تامین بخش بسیار ناچیزی از نیاز روستاییان می‌باشد و چندان هم با معیارها و مصداق هنرهای سنتی شهرستان تناسب ندارد. در این شهرستان 45 رشته از هنرهای سنتی فعالیت دارند.

گردشگاه‌ها و جاذبه‌های طبیعی

• پناهگاه حیات وحش شیر احمد

این منطقه با مساحت تقریبی 22629 هکتار در 5 کیلومتری جنوب سبزوار قرار دارد و بیش از این به عنوان منطقه شکار ممنوع اعلام گردیده بود که در تاریخ 21/3/81 به پناهگاهی برای حیات وحش رسمیت یافت. از نظر سیمای طبیعی این پناهگاه دشتی- کویر و تپه ماهوری است و از جمله پوشش گیاهی آن تاخ، گز، درمنه، اسپند، خارشتر، اتریپلکس، اسکنبیل و حیات وحش شاخص آن آهو می باشد. این منطقه اخیراٌ به تفرج گاهی جهت بازدید عموم تبدیل شده است.

• منطقه شکار ممنوع پروند

این محدوده با وسعت 16900 هکتار در جنب غربی روستای پروند شهرستان سبزوار واقع است. چهره طبیعی این منطقه بصورت کوهستانی، تپه ماهوری و دارای آب و هوای خشک می باشد. گونه‌های گیاهی منطقه شامل تاخ، بنه، گون، گز، بادام کوهی، اسکنبیل، اتریپلکس، قیچ و … و حیات وحش آن شامل قوچ، میش، کل، بز، آهو و انواع پرندگان است.

• باغ ملی: خیابان اسدآبادی (5/1 هکتار)
• پارک امام رضا: 6/5 هکتار
• پارک شهربازی: میدان دکتر شریعتی
• پارک جنگلی شمال شهر: 70 هکتار
• پارک ارم: خیابان طالقانی (7 هکتار)
• رودخانه ششتمد: شهر ششتمد
• رودخانه ریوند: 35 کیلومتری سبزوار
• روستای ریوند
• رودخانه دلبر: 25 کیلومتری شمال غربی سبزوار
• طبیعت جغتای: شهر جغتای شمال باختری سبزوار
• مناظر طبیعی طبس: کوهپایه‌های روستای طبس
• طبیعت روستای بلاش آباد: شمال سبزوار
• طبیعت روستای نشیب: روستای نشیب بخش

خوشاب طبیعت روستای استاج: بخش روداب 50 کیلومتری جنوب سبزوار

صنایع دستی

رایج‌ترین و پر رونق‌ترین هنر سنتی شهرستان هنر قالیبافی است که در شهر و روستا رواج دارد اما این هنر هم مثل دیگر هنرهای سنتی رو به زوال است. در حال حاضر قالیبافان سبزواری از طرح‌های مشهدی، تبریزی و کاشانی استفاده می کنند که تعداد آن 22 طرح است. در روستای جوین نیز طرح‌های بلوچی و کردی بیشتر توسط بانوان بافته می شود. طرح‌ها و نقشه‌های قالی سبزوار مثل دیگر شهرها و روستای خراسان شاد و اصیل و زیباست و در صورت توجه و عنایت بیشتر می توان علاوه بر پاسداری از فرهنگ اصیل و هنرهای سنتی، منبع اقتصادی مهمی نیز باشد.

سوغات و بازارهای سنتی

هنوز در گوشه و کنار سبزوار می توان مراکز تولید صنایع دستی و مشاغل سنتی روبرو شد. بازارهایی که همانند سالیان گذشته در آن استاد کاران به کار مشغولند. از جمله این مشاغل سنتی در شهرستان سبزوار می توان به آهنگری، خراطی نمدمالی و نخ تابی اشاره نمود. مهمترین سوغات سبزوار کلوچه سبزواری است که در میان مردم محلی و گردشگران طرفداران بسیاری دارد.

مشاهیر و بزرگان سبزوار

• حاج ملا هادی سبزواری: ملقب به شیخ اسرار. حکیم، فیلسوف عارف قرن 13 صاحب اسرار
• ملا حسین واعظ کاشفی: حسین بن علی بیهقی مشهور به ملا حسین واعظ کاشفی ادیب و عالم قرن 10
• امیر شاهی سبزواری: شاعر - وفات 857 هـ. / 1452 م.
• علی شریعتی: نویسنده و جامعه شناس
• محمود دولت آبادی: نویسنده? رمان کلیدر ^[3]
• قاسم غنی: وزیر، پزشک و ادیبی که تصحیح دیوان حافظ و رباعیات خیام از آثار اوست.
• ابوالفضل بیهقی: تاریخ نگار و نویسنده? دربار غزنوی. نویسنده تاریخ بیهقی (تاریخ مسعودی)
• سید احمد سیادتی: بنیان گذار طب کودکان در ایران، از شاگردان دکتر محمد قریب
• ابن یمین: شاعر قرن هشتم هجری
• خواجه نظام‌الملک طوسی: وی از دهقان زادگان بیهق (سبزوار) بود. از آنجا که دانش اندوزی اش در شهر توس (طوس) بود طوسی خوانده می‌شد. وزیر دوره? سلجوقیان
• ابوالحسن علی بن زید ابن محمد بیهقی: ابوالحسن علی بن زید ابن محمد بیهقی معروف به «ابن فندق» و «فرید خراسان» حکیم و ادیب مشهور ایران و از ریاضی دانان قرن ششم هجری
• فخرالدین حجازی: نماینده? اول شهر تهران در مجلس
• غلامعلی بسکی: حامی محیط زیست در ایران
• عبدالرزاق بغایری: استاد ریاضی و مهندسی در دارالفنون. وی از پیشگامان علم نقشه برداری و جغرافیا در ایران بود. تعیین خطوط مرزی و نقشه برداری از مرزهای ایران برای اولین بار، تهییه? اولین نقشه? تهران و ابداع قطب نمای قبله نما از کارهای شاخص اوست.
• سعید سلطان پور: کارگردان، نمایش نامه نویس و شاعر قبل از انقلاب
• محمد تقی شریعتی: پدر علی شریعتی، پایه گذار کانون نشر حقایق اسلام
• شیخ الرئیس افسر: نواده? فتحعلی شاه قاجار، نماینده? مجلس و شاعر

اسطوره‌ها و افسانه‌ها

مردم سبزوار معتقدند جنگ ایرانیان و تورانیان در حوالی سبزوار اتفاق افتاده‌است. همین طور معتقدند گور سهراب در این شهر و در محل فعلی شهرداری سبزوار قرار داشته‌است و کلاه خود و زره مکشوفه در سال‌های گذشته به موزه آستان قدس رضوی تحویل شده و شهرداری سبزوار در حال حاضر بنای یادبودی بر آن نهاده است. هر چند بسیاری داستان رستم و سهراب را اثری اساطیری می‌دانند. در تاریخ بیهقی (تاریخ مسعودی) مطالبی در این خصوص آمده‌است و در شرح مسافرت شاه طهماسب صفوی به خراسان و گذرش از شهر سبزوار به هنگام اجرای نمایش رستم و سهراب توسط کسانی که برای خیر مقدم به پیشواز شاه آمده‌اند از اینکه مردم سبزوار این گونه با شاهنامه و مضامین آن آشنایند متعجب می‌شود.^{[نیازمند منبع]}

آموزش عالی

• دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی سبزوار
• دانشگاه تربیت معلم سبزوار دومین دانشگاه تربیت معلم در کشور پس از تهران
• دانشگاه آزاد اسلامی واحد سبزوار
• دانشگاه پیام نور سبزوار
• دانشکده? فنی پسرانه امام خمینی سبزوار
• آموزشکده? فنی دخترانه بقیه الله سبزوار
• مرکز تربیت معلم علامه طباطبایی سبزوار
• آموزشکده فنی و حرفه ای سما واحد سبزوار
• دانشکده علمی کاربردی سبزوار